ر
شیر سنگی یا بردشیر که دیگر امروز متداول نیست، از رسوم کهن ایل جلیل بختیاری بوده است، که بر روی قبور نصب کرده و جلوه‌ی خاصی به گورستان می‌داد.
در هنر ایران، شیر همواره با خورشید به عنوان نماد ملی ایرانیان محسوب می‌شد که اشاره به ساکن شدن قدرت در خورشید دارد. این جانور تقریباً در کلیه‌ی تمدن‌های خاور نزدیک به عنوان سمبل قدرت و شجاعت به کار رفته است. قدیمی‌ترین شیر سنگی موجود در استان چهار محال و بختیاری مربوط به دوره‌ی صفوی است. بنا به گفته‌ها شیر سنگی یادگار دوران مادهاست.
در تاریخ ساخت این تندیس اختلاف نظر است. شیر به جهت خصوصیات بی‌مانندش در فرهنگ اقوام مختلف جایگاهی ویژه دارد. معانی سمبلیک شیر در ادبیات ملل گوناگون، بیش‌تر نماد پیروزی، قدرت، دلاوری، نجابت، نیروی ماورای انسانی و… بوده‌است. بختیاری‌ها با توجه به این مفهوم و معنا، شیر را به عنوان نماد خود پذیرفته‌اند. در نقوش تخت جمشید، جام‌ها، الواح ساسانی و قالی‌های شکارگاهی، همه‌جا شیر در جدال با دلاوران نقش بسته است. منشأ شیرهای سنگی و بافته‌های منقش به شیر را می‌توان در همان سنت دیرین و باستانی جست‌وجو کرد که در فرهنگ قوم بختیاری رسوخ کرده.
بردشیرها نماد رشادت، شجاعت، فروتنی و مردانگی است که همواره از کیاست، فرهنگ و اخلاق خوب انسانی در زاگرس بختیاری با کمال شجاعت پاسبانی کردند و هدفشان اهتمام نام نیک قوم و تبار خود بوده‌است. هیبت و شکوه این تندیس یادآور مردانی است که تاریخ پرفراز و نشیب قومشان را در قالبی اسطوره‌ای با نام خود زینت داده و روی در دل خاک نهفته‌اند.
برد شیرها از پهلو مزین به نقش شمشیر، اسب، تنفگ و تسبیح هستند و بر گرده‌ی آن‌ها مشخصات متوفی نقر می‌شود. «هنری لایارد» در کتاب ماجراهای اولیه آورده: بختیاری‌ها تندیس و نقش شیر را به روی قبور خوانین و افراد سرشناس نصب یا نقر می‌کنند تا خاطره‌ی سلح‌شوری و جنگجویی آن‌ها برای همیشه زنده بماند. فرهنگ فارسی معین شیر را این‌گونه تعریف کرده‌است: شیر سنگی، تندیس شیری است در همدان متعلق به دوره‌ی مادها و آن در ازمنه‌ی پیشین مجاور دروازه‌ای به نام باب‌الاسد که از طرف کوه الوند مدخل شهر همدان بوده و آن مجسمه‌ی عظیمی بوده و همدانیان بدان توجه تام داشتند بعداً آن را شکستند و اکنون پیکری از آن به جا مانده. در دایره‌المعارف فارسی این‌چنین آمده‌است: جنوب شرق شهر همدان در خارج شهر مجسمه‌ی بزرگ سنگی شیر از آثار عهد اشکانیان، طول مجسمه بیش از ۵/۲ متر و پهنای آن ۵/۱ و ارتفاع قسمت سینه آن ۲ و ۱ متر می‌باشد. این مجسمه در ایام قدیم نزدیک یکی از دروازه‌های شهر از جانب الوند بوده‌است و این دروازه را به همین مناسبت در مآخذ اسلامی باب‌الاسد(دروازه شیر) می‌خوانند. در ۳۱۹ ه.ق لشکریان مرداویج باب‌الاسد را ویران و مجسمه را سرنگون کردند. اکنون مردم از سنگ شیر تبرک می‌جویند.
بی‌شک آگاهی از فلسفه‌ی برپایی این سنت در مجموعه آداب و رسوم گران‌قدر ایرانیان به ویژه عشایر بختیاری حائز اهمیت است و برای پژوهشگران فرهنگ مردم مفید خواهدبود.
از آیین‌های موجود در فرهنگ بختیاری به ویژه عشایر آن‌ها برپاداشتن بردشیر بر مزار چهره‌های ماندگار، سرشناس، کلانتر، بزرگ و بنام ایل است از دوره‌های افشاریه و زندیه تاکنون شیرهای سنگی را در مناطق بختیاری‌نشین می‌بینیم. هیبت شیرهای متفاوت در دوره‌های گذشته بیانگر اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان نیز می‌باشد. در دوره‌هایی که اقتدار و عظمت و روح دشمن‌ستیزی بر ایران حاکم بود این شیرها بزرگ تر و با هیبت‌تر است.
استاد بهرام فره‌وشی می‌نویسد: در بسیاری از شهرها و روستاها شیرهای سنگی وجود دارد که زمان‌های کهن نمادی از نیروی آناهیتا فرشته باروری و آب بودند و در پرستشگاه‌های ناهید عموماً چند شیر نگهداری می‌شد حتا در بنیادهای فرهنگ تشیع امام علی را اسدالله غالب می‌نامند و او را شیر خدا می‌دانند.
«علی آن شیر خدا شاه عرب الفتی داشته با این دل شب» (شهریار)
هم‌چنین در شاه‌نامه‌ی فردوسی، شیر در صحنه‌های مختلف حضور دارد: ربودن تاج و تخت از چنگ شیران شرزه به وسیله‌ی بهرام گور، در هفت‌خان رستم و اسفندیار، شیر در خان اول رستم، تشبیه پهلوانان به شیر.
نتابد فراوان ستاره چو هور
که شیری نترسد ز یک دشت گور
(رودکی)
در میان مردم بختیاری می‌بینیم که شیر یکی از اجزای اسم‌های ترکیبی است مثل شیرعلی، شیرمحمد، آقاشیر، علی‌شیر، شیردل.
علاوه بر بختیاری‌ها شیرهای سنگی را بر مزارهای لرستان، خوزستان، کردستان نیز می‌توان دید که سخن از پیوستگی‌های فرهنگی میان این اقوام دارد در مناطق بختیاری‌نشین خوزستان به ویژه مسجد سلیمان و ایذه شیرهای منحصر به فرد دیده می‌شود.
در استان اصفهان در گورستان تخت فولاد بر روی قبور برخی از پهلوانان نامی این تندیس نصب بوده که در اواخر قاجار بسیاری از این سنگ‌های بزرگ و زیبا را جهت مرمت پل خواجو به آن‌جا آوردند، یکی از این مجسمه‌ها در جنوب پل خواجو قابل مشاهده‌است. آخرین شیر بختیاری نماد قهرمانان، نام‌آوران و نام‌دارانی است که شجاعانه و با اقتدار ایستاده و مردند. دلاوریشان در نبرد با مغول‌ها و گرمی لوله تفنگشان و بوی باروتشان در نبرد با افغان‌ها و سایر متجاوزان در تاریخ ثبت است. فیلم‌هایی چون “شیر سنگی” و “مرگ پلنگ” یادآور این اندیشه در فرهنگ مردم بختیاری است.
*کارشناس ارشد تاریخ
منابع:
-۱گل‌چینی از تاریخ و فرهنگ بختیاری، امیرحسین اورک بختیاری، چاپ شهرکرد، انتشارات ایل.
-۲آداب و رسوم و فرهنگ بختیاری، رضا سرلک، چاپ تهران، انتشارات طهوری.
-۳نماد در فرهنگ بختیاری، حسین مددی، انتشارات مهزیار، چاپ تهران.
-۴فرهنگ بختیاری، عیدی محمد ارشادی، انتشارات ارون، چاپ تهران.
-۵پژوهشی درباره‌ی ایل بختیاری، بهرام امیراحمدیان، انتشارات آگاه، چاپ تهران.
-۶امثال و حکم بختیاری، عباس قنبری عریوی ایل، شهرکرد.
-۷بختیاری در جلوه‌گاه فرهنگ، عبدالعلی خسروی، انتشارات شهسواری، چاپ اصفهان.
-۸بردشیر(شیرسنگی)، پرویز صحرا شکاف، چاپ اهواز.
-۹فرهنگ فارسی معین.
نظرات شما عزیزان:
تبادل
لینک هوشمند